Đạo diễn Trần Anh Hùng: Từ Mùi Đu Đủ Xanh, đến người Việt làm nên lịch sử tại Cannes

Trần Anh Hùng - đạo diễn người Pháp gốc Việt - không chỉ nổi tiếng tại Việt Nam, ông còn tạo được tiếng vang trong làng điện ảnh quốc tế. Hiện, ông đang sinh sống tại Pháp nhưng vẫn thường về quê nhà để giảng dạy điện ảnh cho các nhà làm phim trẻ.

Những bộ phim của Trần Anh Hùng như Mùi đu đủ xanh, Xích lô, Mùa hè chiều thẳng đứng đều duy mỹ và mang đậm chất liệu Việt Nam. Riêng tác phẩm "Mùi đu đủ xanh" đã giành nhiều giải thưởng điện ảnh danh giá như Cannes 1993, César và là đại diện điện ảnh Việt Nam hiếm hoi lọt vào danh sách đề cử Oscar rút gọn - tại hạng mục Phim nói tiếng nước ngoài hay nhất.

Theo gia đình sang Pháp định cư, Trần Anh Hùng lớn lên cùng dòng hồi tưởng của bố mẹ về quê hương. Đạo diễn từng cho biết dù người thân chỉ kể quanh đi quẩn lại vài mẩu chuyện, nhưng ông vẫn chưa bao giờ thấy chán. Khi trưởng thành, ông dành nhiều thời gian để đọc về Việt Nam, tìm hiểu văn hóa quê nhà qua những trang sách.

Sau này, bước vào nghiệp làm phim, đạo diễn bắt đầu theo đuổi những đề tài đậm tính Việt. Năm 1987, chuẩn bị cho bài tốt nghiệp trường điện ảnh danh tiếng - École Louis-Lumière, ông chọn thể loại phim ngắn với Người thiếu phụ Nam Xương (La Femme Mariée de Nam Xuong) - kịch bản lấy cảm hứng từ Truyền kỳ mạn lục.

Dấu ấn đầu tiên trong nghề của Trần Anh Hùng là Mùi đu đủ xanh. Ra mắt tại Cannes; câu chuyện kể về chuyện tình giữa nhân vật Mùi - cô gái đi ở đợ từ nhỏ và nghệ sĩ dương cầm Khuyến. Bộ phim đã chinh phục giới phê bình lẫn người mộ điệu bởi những khung hình giàu chất thơ.

Ngay từ tác phẩm đầu tay, đạo diễn tạo dấu ấn với phong cách làm phim lãng đãng. Xuyên suốt tác phẩm, Trần Anh Hùng chủ yếu sử dụng tiết tấu chậm rãi, khắc họa chân dung Mùi thuở còn nhỏ đến độ tuổi thiếu nữ vào 10 năm sau.

Trong những tình huống kịch tính, đạo diễn không đẩy thành cao trào mà vẫn chọn nhịp xử lý nhẹ nhàng. Ở khía cạnh hiện thực, phim gợi nhiều suy tưởng về thân phận phụ nữ Việt - từ những nhân vật với tính cách nhẫn nại, chịu hy sinh như Mùi, bà chủ nhà và cả bà mẹ chồng.

Tác phẩm cũng ghi điểm bởi lối làm phim duy mỹ, hướng người xem cảm nhận về thiên nhiên. Đạo diễn đặc tả vẻ đẹp cuộc sống xung quanh ở những điều bình dị, như cách cô bé Mùi tròn xoe mắt ngắm giọt nhựa đu đủ trắng sữa nhỏ xuống tán lá xanh, hay thích thú nhìn những hạt mầm, đàn kiến.

Đạo diễn hoạt hình người Pháp - Benoît Philippon từng nêu cảm nhận rằng: khi xem phim Trần Anh Hùng, cảnh đẹp tinh khiết trong tác phẩm quyến rũ ông, thôi thúc nhà làm phim này đến Việt Nam du lịch.

Sau Mùi đu đủ xanh, Trần Anh Hùng tiếp tục gây tiếng vang với tác phẩm Cyclo (Xích lô) - với sự góp mặt của ngôi sao Hong Kong Lương Triều Vỹ. Bộ phim này khai thác chất trần trụi của cuộc sống dân lao động nghèo - bị đưa đẩy vào thế giới ngầm thời kỳ hậu đổi mới.

Tuy nhiên, có thể thấy không phải lúc nào tác phẩm của Trần Anh Hùng cũng nhận được phản hồi tích cực. Khi Mùa hè chiều thẳng đứng ra mắt, nhiều nhà phê bình trong nước cho rằng phim chú trọng đến những hình ảnh đẹp mà chưa quan tâm về nội dung.

Năm 2010, với tác phẩm Rừng Na Uy - Trần Anh Hùng nhận được đề cử Sư Tử Vàng ở LHP Venice, song gây phản ứng trái chiều từ người xem. Nhiều ý kiến cho rằng cách cắt dựng cảnh, tiết tấu chậm, không theo trật tự của đạo diễn khiến phim khó hiểu, nhất là với những người chưa đọc truyện.

30 năm làm phim, Trần Anh Hùng luôn giữ quan điểm sáng tạo nghệ thuật để thỏa mãn cái tôi. " Hiện thực của tôi là sự pha trộn phức tạp, qua lăng kính của nhiều nghệ sĩ mà tôi biết, tôi lựa chọn tiếp xúc. Là mùi, là màu, là chất mà tôi nhìn thấy ở Việt Nam", đạo diễn từng cho biết.

Dù trung thành với phong cách làm phim duy mỹ, song với Trần Anh Hùng: trong ngôn ngữ điện ảnh, những hình ảnh trau chuốt cần phù hợp với cảm xúc, câu chuyện và nhân vật. Tác phẩm The Pot Au Feu - minh chứng quan điểm của anh khi thể hiện nét đẹp ẩm thực pha trộn vẻ đẹp của tình yêu.

Chia sẻ với truyền thông, đạo diễn Trần Anh Hùng từng cho rằng: " muốn thưởng thức nghệ thuật thì phải học, cảm nhận để có thể đến với nó. Dù cảm nhận hay cảm xúc vẫn có thể đến được nếu mình có bản năng tốt, nhưng cần phải nuôi dưỡng bản năng ấy để có thể cảm nhận tác phẩm nghệ thuật". Bên cạnh đó, anh cũng nhấn mạnh rằng sức mạnh của một tác phẩm nghệ thuật có khả năng thay đổi cái nhìn của con người.

Khi làm việc với diễn viên, Trần Anh Hùng không có quy tắc nào cả. Anh bảo quan trọng nhất là khả năng thưởng thức cái đang hiện ra. Không có diễn viên nào giống diễn viên nào nên mình không thể có tiêu chuẩn nào khi làm việc với họ. Phải hiểu họ, thương họ, yêu họ như thế nào đó để dẫn họ đến điều mà mình muốn.

Với anh, ngôn ngữ điện ảnh không có quốc tịch. Đạo diễn Trần Anh Hùng nghĩ rằng khi làm phim có ngôn ngữ điện ảnh thì người nào trên thế giới này xem cũng cảm nhận được.

Nhiều năm qua, Trần Anh Hùng và Trần Nữ Yên Khê ấp ủ việc truyền tình yêu điện ảnh với các nhà làm phim trẻ tại Việt Nam. Họ về nước tham gia giảng dạy các khóa học thuộc khuôn khổ chương trình Gặp gỡ mùa thu - sự kiện điện ảnh quốc tế thường niên.

Đạo diễn Huỳnh Công Nhớ - đoạt giải ban giám khảo Liên hoan phim Singapore 2022 - từng được Trần Anh Hùng phát hiện tài năng điện ảnh. "Anh thường truyền đạt kiến thức điện ảnh với giọng điệu chân thành, gần gũi và đầy nhiệt huyết của một nhà làm phim. Học tập và cộng tác cùng anh, chúng tôi có cơ hội bước vào một nơi có thể khám phá ra ngôn ngữ điện ảnh của bản thân", Công Nhớ nói.