Bộ phim "Truy Tìm Long Diên Hương" đang gây sốt tại các phòng vé Việt Nam những ngày qua không chỉ bởi yếu tố phiêu lưu - ly kỳ, mà còn vì đã chạm tới một chủ đề vốn bị bao phủ trong màn sương bí ẩn suốt hàng ngàn năm: Long Diên Hương.

Tác phẩm sử dụng hình tượng bảo vật cổ làm trung tâm xung đột, nơi các phe phái tranh nhau một chất liệu tưởng như chỉ có trong huyền thoại. Chính vì vậy, phim đã khơi lại sự tò mò của công chúng: Long Diên Hương rốt cuộc là gì? Vì sao nó lại quý đến mức khiến nhân loại từ Trung Đông, châu Âu, đến Đông Á đều săn lùng? Và liệu những mô tả huyền bí trong tiểu thuyết "Ma Thổi Đèn" có liên quan gì tới sự thật khoa học?

Để trả lời những câu hỏi đó, cần trở lại những kiến thức cổ xưa và cả các phân tích hiện đại, nhằm hiểu rõ vật phẩm được mệnh danh là "vàng mềm của biển cả".

Nguồn gốc tự nhiên - bí mật từ ruột cá nhà táng

Long Diên Hương hay còn gọi là long diên, ambergris, vốn không phải khoáng vật hay loại nhựa cây nào như nhiều người lầm tưởng. Nó thực chất là chất sáp thơm được hình thành trong đường ruột cá nhà táng. Khi loài cá khổng lồ này nuốt phải mực ống, loài có những chiếc mỏ rất cứng, cơ thể chúng tiết ra một chất sáp đặc biệt bao bọc phần khó tiêu để tránh tổn thương đường ruột. Đây chính là mầm mống tạo ra Long Diên Hương.

Khi cá bài tiết, hoặc khi chúng chết và chìm xuống đáy biển, khối chất sáp ấy sẽ trôi nổi trên đại dương hàng năm trời. Ánh mặt trời, nước biển, muối và oxy sẽ oxy hóa nó, biến nó từ một chất thô, hơi tanh, trở thành một loại vật liệu có hương thơm ấm, ngọt, sâu và rất bền, đặc biệt được giới chế tác nước hoa đánh giá cao.

Quá trình này kéo dài hàng chục, thậm chí hàng trăm năm, khiến mỗi khối Long Diên Hương giống như một cuốn nhật ký bị sóng biển chôn vùi rồi trả về cho nhân loại.

Đặc điểm và giá trị - vì sao Long Diên Hương đắt như vàng?

Khoa học hiện đại đã xác nhận đặc điểm của Long Diên Hương: mềm, dạng sáp, màu từ xám bạc, vàng nhạt đến nâu đậm. Khi đốt có mùi dễ chịu, và đặc biệt là khả năng định hương giúp mùi nước hoa bền hàng chục giờ.

Chính tính chất này khiến nó trở thành điểm tựa của các dòng nước hoa xa xỉ, từng được các nhà chế tác Pháp ví như "trụ cột của hương thơm".

Độ hiếm của nó là yếu tố quan trọng khác. Không phải cá nhà táng nào cũng tạo ra Long Diên Hương. Ước tính chỉ khoảng 1-5% cá voi loại này có thể sản sinh ra nó. Bởi vậy, giá Long Diên Hương thật có thể lên tới vài chục nghìn USD/kg, thậm chí các mẫu cực phẩm từng được ghi nhận có giá hơn 150.000 USD.

Không ngạc nhiên khi các triều đại phong kiến từ Trung Hoa, Đại Việt đến các vương triều Ả Rập đều xem nó như quốc phẩm, dùng trong cung đình, tế lễ, và làm dược liệu quý.

Dấu ấn trong văn hiến cổ: từ Bản Thảo Cương Mục đến Đại Nam Thực Lục

Long Diên Hương xuất hiện trong rất nhiều văn bản cổ, cho thấy sự quan tâm sâu sắc của các nền văn minh Á - Âu.

Trong Bản Thảo Cương Mục, Lý Thời Trân mô tả Long Diên Hương như một trân phẩm nổi trên biển, đôi khi lẫn vào cát, có tác dụng an thần, mở khiếu, trấn kinh. Còn Hải Quốc Đồ Chí ghi rõ nó thường được vớt từ vùng Nam Dương, theo các thương nhân Ả Rập và Đông Nam Á vào Hoa Nam.

Trong Tống Sử - Ngoại Quốc Truyện, có ghi người Đại Việt và Chiêm Thành từng đem thứ hương này vào buôn bán với Trung Hoa. Điều này cho thấy nó từng là mặt hàng chiến lược trên tuyến thương mại biển.

Tại Việt Nam, Đại Nam Thực Lục và Khâm định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ khẳng định các vùng biển Phú Yên, Bình Thuận, Khánh Hòa, Côn Lôn, Quảng Ngãi từng thu được Long Diên Hương. Triều Nguyễn ghi nhận nó vào loại vật phẩm quốc khố, dùng trong nghi lễ và ngoại giao.

Thương nhân Bồ Đào Nha, Hà Lan, Anh thế kỷ XVII - XVIII cũng cho biết người Việt từng bán Long Diên Hương với giá rất cao tại Hội An. Từ đó, nó trở thành một phần của tam bảo hương liệu: trầm - kỳ - diên.